Landbouwingenieur en transcendente-meditatiebeoefenaar Toon van Eijk schreef een boek over Spinoza. "Spinoza in het licht van bewustzijnsontwikkeling." Het draait bij deze filosoof om 'bevrijding uit bevoogding’ en ‘leven in overeenstemming met de wereld en met jezelf’. We moeten ons bewustzijn afstemmen op wat Spinoza noemt de ‘God-Natuur’. Daarvoor is het nodig dat denken en intuïtie hand in hand gaan.
Door Toon van Eijk
Baruch de Spinoza (1632-1677) is ongetwijfeld Nederlands beroemdste filosoof. Hij is echter ook moeilijk te doorgronden. Maarten van Buuren (emeritus hoogleraar Franse literatuur) heeft in 2016 twee boeken over Spinoza gepubliceerd: Spinoza - Vijf wegen naar de vrijheid en De essentie van Spinoza. Hierin analyseert hij Spinoza’s filosofie op een uitermate nauwgezette en verhelderende manier.
Dat neemt niet weg dat Van Buuren de sleutelbegrippen in Spinoza’s filosofie bestempelt als zo glibberig als palingen in een emmer snot. Maar juist die ongrijpbaarheid maakt deze grote filosoof zo populair bij zowel rationalisten (mensen die de nadruk leggen op gebruik van de rede of het verstand) als bij mystici (mensen die geloven en/of ervaren dat er meer is dan de rede kan weten).
Deze populariteit bij twee zo diametraal verschillende categorieën van personen geeft te denken. Toch kan ik me wel vinden in deze paradox (ogenschijnlijke tegenstelling). Om deze paradox te verduidelijken heb ik in oktober 2017 een boek over Spinoza’s filosofie gepubliceerd: Spinoza in het licht van bewustzijnsontwikkeling.[1]
Kern van Spinoza’s filosofie
Volgens Van Buuren is de kern van Spinoza’s ethiek de bevrijding van bevoogding en het streven om in overeenstemming te leven met de wereld en met zichzelf. Alleen dan kan de mens gelukkig worden. Dit is ook vandaag nog een relevant thema in zowel politiek en beleid als in de filosofische onderbouwing daarvan, én in ons dagelijks leven. Hoewel een grondige analyse van filosofische sleutelconcepten belangrijk is, dient vooral de praktische uitwerking van deze sleutelconcepten centraal te staan - tenminste als filosofie maatschappelijk relevant wil zijn. Theorie en praktijk dienen hand in hand te gaan. Dit is altijd een uitgangspunt geweest in mijn werkzame leven. Sinds begin 2017 ben ik met pensioen: eindelijk meer tijd om te lezen en schrijven!
Tropisch landbouwkundig onderzoeker
Wat heb ik zo al uitgevoerd? Ik ben tropisch landbouwkundig onderzoeker van beroep, afgestudeerd in Wageningen in 1978. Na gewerkt te hebben in Mozambique, Kenya, Tanzania en Zambia heb ik in 1998, twintig jaar na mijn afstuderen, een proefschrift verdedigd aan Wageningen Universiteit over de relatie tussen duurzame landbouw en spiritualiteit. (Titel: Farming Systems Research and Spirituality. An analysis of the foundations of professionalism in developing sustainable farming systems.)
Op het eerste gezicht hebben het ontwikkelen van duurzame landbouw en spiritualiteit weinig met elkaar te maken. Toch blijkt dat het eerste niet zonder het laatste tot stand komt. Er blijkt een grote discrepantie te bestaan tussen de op zichzelf logische en weloverwogen theorie van het Farming Systems Research aan de ene kant en de uitwerking daarvan in de praktijk aan de andere kant. Met alleen logisch nadenken en daarop gebaseerd handelen blijkt het onmogelijk te zijn de kloof tussen theorie en praktijk te overbruggen. De belangrijkste conclusie van mijn proefschrift was dan ook dat het praktisch vormgeven van het holistisch georiënteerde Farming Systems Research ook aandacht voor bewustzijnsontwikkeling vereist bij de verschillende belanghebbenden in dit ontwikkelingsproces.
Met bewustzijnsontwikkeling bedoel ik hier spirituele ontwikkeling. Het is relevant hier op te merken dat ik vanaf 1972 tot op heden tweemaal daags de Transcendente Meditatie (TM) techniek beoefen, ook tijdens mijn ruim twintigjarige leven en werken op het Afrikaanse platteland.
Een transcendente en/of immanente God?
Een van de hoofdthema’s in Spinoza’s Theologisch-politiek traktaat is de radicale scheiding tussen kerk en staat. Volgens Spinoza heeft het Oude Testament een staatkundige strekking. De God van het Oude Testament is volgens hem een onwaar Godsbeeld. Deze absoluut transcendente God werd voorgesteld als een wetgever of vorst vanwege de staatkundige noodzaak om de toentertijd onderling verdeelde stammen van Israël te verenigen tot één staat. De ware God is volgens Spinoza de Natuur (Deus sive Natura - ‘God oftewel Natuur’, zoals hij het zelf steeds formuleert). De ware God is een immanente, een in de natuur-inwonende God.
Spinoza’s visie was radicaal, in de zin van afwijkend van de in zijn tijd dominante opvattingen. Hij zag God niet als een soort verpersoonlijkte Vader op een troon in de hemel, transcenderend of uitstijgend boven de aardse materie, maar als een immanent (intrinsiek) en integrerend principe dat de gehele natuur (zowel de fysiek-biologische als sociaal-culturele natuur) doordesemt.
Hoewel Spinoza veelvuldig de woorden God en goddelijk in zijn teksten gebruikt, is het de vraag in hoeverre hij daadwerkelijk geloofde in een God (in de meer traditionele theïstische zin). Gebruikte hij de theïstische terminologie misschien om te voorkomen dat hij opgepakt en gestraft zou worden voor zijn radicaal afwijkende filosofie? Van Buuren zegt dat het een gegeven is dat Spinoza in de zeventiende eeuw voorzichtig moest zijn met uitspraken over een transcendente God die door joden en calvinisten tot de enige ware God was uitgeroepen. Zijn lijfspreuk was wees op je hoede (caute). In zijn geschriften maakt hij daarom stelselmatig gebruik van taalkundige dubbelzinnigheden.
Rede en rede
Spinoza maakt een onderscheid tussen de rede in de zin van het menselijk verstand (met een kleine letter r geschreven) en de Rede als oorsprong, structuur en eerste beweger van de gehele natuur (met een hoofdletter R geschreven). Deze Rede is dan tevens zijn immanente ‘God oftewel Natuur’ of God-Natuur.
Spinoza maakt verder een onderscheid tussen de discursieve rede die in termen van oorzaak en gevolg denkt en de intuïtie. Maar helaas zegt hij weinig specifieks over intuïtie. In zijn filosofie ligt sterk de nadruk op de noodzaak van een levenslange oefening van het discursieve verstand. Volgens Spinoza dienen het menselijk verstand en het menselijk handelen zich af te stemmen op de universele Rede. Door voortdurende training van de kleine rede zou de afstemming op de grote Rede vervolmaakt kunnen worden.
Uit Spinoza’s vaststelling dat God niet transcendent, maar immanent is, spreekt een krachtige impuls tot ontvoogding. We dragen de richtlijnen voor ons handelen in onszelf. Via de training van onze rede kunnen we steeds beter gaan overeenstemmen met, afstemmen op en instemmen met de universele Rede.
Intuïtie
Spinoza zegt ook dat onze intuïtie ons vertelt wat we moeten doen, maar zoals hierboven al aangegeven legt hij niet uit wat intuïtief functioneren precies inhoudt. Mijns inziens is intuïtie een soort verfijnd denken, een heel subtiel denken waarvan we ons niet discursief bewust zijn en dat we daarom niet onder woorden kunnen brengen.
In Spinoza’s terminologie uitgedrukt is intuïtie een verfijnde rede. Juist omdat Spinoza zegt dat afstemming op de Rede naast de bewuste rede ook intuïtie vereist, schuilt er toch een soort mystieke component in zijn filosofie in de zin dat de Rede niet gekend of ervaren kan worden door middel van alleen de bewuste rede, of door middel van alleen discursief denken.
Mijn dagelijkse praktijk van het beoefenen van de TM-techniek is gebaseerd op het gegeven dat het mogelijk is het bewuste denken te transcenderen, voorbij-te-gaan (going beyond) aan het bewuste denken. Otto Duintjer, emeritus hoogleraar filosofie aan de Universiteit van Amsterdam, noemt dit het transcenderen van het rationeel-empirische bewustzijn. Het regelmatige en systematische transcenderen van de rede door middel van technieken voor bewustzijnsontwikkeling resulteert in een verfijnde rede of hoog ontwikkelde intuïtie.
Mystieke kul?
Het transcenderen van de bewuste rede zal veel mensen ‘mystiek’ in de oren klinken. Het verwarrende aan het proces van transcenderen is dat het niet op een betekenisvolle manier uitgelegd kan worden aan anderen; men moet het gewoon zelf ervaren, op dezelfde manier als men een appel moet proeven om de specifieke smaak ervan te leren kennen. Men kan uren lang uitleggen hoe een appel smaakt, maar zonder de daadwerkelijke ervaring van het eten van een appel blijft dat alles oppervlakkig. The proof of the pudding is in the eating.
Oefening in de vaardigheid om af te stemmen op de Rede geschiedt mijns inziens eerder door effectieve technieken voor bewustzijnsontwikkeling dan door een verdergaande ontwikkeling van de rede (het intellectuele redeneren). Desalniettemin blijft de rede cruciaal, vooral in de context van de veelal nog zwak ontwikkelde intuïtieve vaardigheden.
Ervaringsspiritualiteit
Het stapsgewijze proces om voorbij de doorlopende identificatie met het rationeel-empirische bewustzijn te gaan kan als spiritualiteit aangeduid worden. Spiritualiteit als een ervaringsweg is naar haar aard gebaseerd op persoonlijke ervaring. Volgens Duintjer is spiritualiteit wezenlijk anders dan geloof in een autoriteit, het is per definitie geen geloof op gezag.
Theïstische tradities, heilige boeken en spirituele leraren kunnen behulpzaam zijn, niet met beweringen die men op gezag moet geloven, maar eerder met aanwijzingen voor een praktische methode die men zelf kan uitproberen en die tot persoonlijke ervaring leidt. De TM-techniek is een voorbeeld van een zelfhulptechniek waarvan de werking niet afhangt van een geloof in iets.
Mijn hypothese is dat ervaringsspiritualiteit - een spiritualiteit gegrondvest in persoonlijke ervaring - kan helpen de maatschappelijke ontwikkeling in een sociaal en ecologisch verantwoorde richting te sturen. Deze hypothese wordt ondersteund door een ruime hoeveelheid wetenschappelijk onderzoek naar de persoonlijke en collectieve, directe en indirecte effecten van de beoefening van TM.[2] Behalve allerlei meditatietechnieken kunnen ook andere vormen van bewustzijnsontwikkeling zulke effecten genereren, maar het is wenselijk deze effecten wetenschappelijk te verifiëren.
Synthese
Spinoza’s belangwekkende streven om in overeenstemming te leven met de wereld en met zichzelf vraagt om een synthese van filosofisch redeneren en praktijken voor bewustzijnsontwikkeling. De uiteindelijke doelstelling is integrale menselijke ontwikkeling (simultane ontwikkeling van lichaam, rede en intuïtie) en de ontwikkeling van duurzame ecosystemen. Mijns inziens kan ervaringsspiritualiteit dit proces faciliteren.
Volgens Spinoza maken we ons in de afstemming op de Rede vrij en bereiken we gelukzaligheid. In deze context merk ik op dat in oosterse filosofische systemen het bereiken van vrijheid en gelukzaligheid eerder tot stand komt door bewustzijnsontwikkeling dan door het gebruik van alleen de rede. Door de geleidelijke ontwikkeling van een verfijnde rede (of hoog ontwikkelde intuïtie) is afstemming op de Rede oftewel op God-Natuur mogelijk en kan de in de eerste paragraaf vermelde paradox van een gelijktijdig benadrukken door Spinoza van het belang van de rede en de intuïtie ‘opgelost’ of overstegen worden.
-------
[1] Het boek Spinoza in het licht van bewustzijnsontwikkeling van Toon van Eijk verscheen bij uitgeverij Lulu.com en is daar als boek, of e-book te bestellen:.
[2] Zie bijvoorbeeld: Is wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van meditatie überhaupt mogelijk? op pagina 88, box 3 van mijn boek.
Voor meer informatie over de auteur en zijn overige publicaties zie: www.toon-van-eijk.nl