“Nadat ik een afbeelding ontdekte van een indrukwekkend engelensculptuur op het Sint Pietersplein in Rome, ben ik gaan kijken wat er precies over engelen in de Bijbel staat. Mijn conclusie is dat God via de engelen meer in ons leven aanwezig is dan we denken”, zegt Rob van Houwelingen, hoogleraar Nieuwe Testament aan de Theologische Universiteit Kampen. ‘Hemelse reisbegeleiding’ is zijn nieuwste boek, door een recensent omschreven als ‘engelenverhalen met een prettige hoeveelheid fantasie.’
Door Cees Veltman
De aandacht voor engelen is in Nederland verminderd, schreef Abraham Kuyper al in 1902. Hij noemde geloof in engelen cruciaal. Als je daar niet in gelooft, geloof je ook niet in opstanding en leven na de dood.
“Aan de verdwenen aandacht kunnen we gelukkig wat doen. Karl Barth vond dat gebrek aan aandacht niet zo erg, want engelen zijn volgens hem maar een randverschijnsel in de Bijbel en ze doen niet veel af of toe aan het geloof. Die mening heeft nogal wat invloed gehad. Sommige mensen vinden de tegenwoordige rol van engelen niet van beslissende betekenis. Ik kan me goed vinden in Kuypers standpunt, want hier speelt een diepere laag mee: geloof je alleen in wat je kunt zien of is er meer?“
Engelen worden bijna driehonderd keer in de Bijbel genoemd. Ze zijn dus geen randverschijnsel?
“We hebben vaak het idee dat de Bijbel vol staat met engelen, maar dat je ze tegenwoordig niet meer ziet. We laten ons nu betoveren door de tijdgeest, de heersende mening. Ik vind dat een beetje verstoppertje spelen, struisvogelpolitiek vanuit het geloof gezien. Het is aan beide kanten overdreven. Zo vol staat de Bijbel er nu ook weer niet mee. Als engelen in de Bijbelse tijd verschijnen, zijn mensen meestal verschrikt. Je kunt niet zeggen dat het een dagelijks verschijnsel was.”
En ze groeten niet eens, schrijft u.
“Daarom is de begroeting van Maria door Gabriël zo bijzonder. Alleen in het boek Openbaring buitelen de engelen over elkaar heen. En als het om onze tijd gaat, is het nog maar de vraag of engelen niet meer om ons heen zijn. God stuurt zijn dienende geesten naar mensen. Dat staat in de Bijbel in de tegenwoordige tijd, een paar decennia na het leven van Jezus. Ik zie niet in waarom dat veranderd zou zijn.”
"Als engelen nauwelijks meer in ons denkraam passen, is ons denkraam misschien te krap geworden"
Waarom merken we engelen niet op?
“Wij westerse mensen laten ons denken te veel beperken door een gesloten wereldbeeld. Als engelen er nauwelijks meer in passen, is ons denkraam misschien te krap geworden. Christenen uit andere culturen lijken zich meer bewust van hemelse beïnvloeding door zowel goede als kwade geesten. Vluchtelingen vertellen een hand op hun schouder te hebben gevoeld.”
Engelen verschijnen wel in mensengedaante.
“Volgens de Bijbel is dat vaak zo ja. Sommigen hebben, zonder het te weten, aan engelen gastvrijheid verleend, staat daar. Je kunt mensen tegenkomen die als een engel voor je zijn. Als je nu mensen ontvangt als ware het engelen, kunnen ze misschien een zegen voor je meebrengen. Dat koppel ik in mijn boek aan de sculptuur ‘Angels Unawares’ van Timothy Schmalz, die sinds 2019 op het Sint Pietersplein in Rome staat. Daar is het idee voor mijn boek mee begonnen. Het is een sculptuur van een boot met 140 vluchtelingen. Op de stoep van de wereldkerk. Het past bij paus Franciscus die vindt dat wij in Europa te makkelijk wegkijken van het vluchtelingenprobleem. Als we nu eens wat meer zouden doen om die mensen te ontvangen, wat zouden we dan van hen kunnen leren? Misschien dat we ons wat minder aan onze welvaart en aardse bezittingen vastklampen. Dan kun je ook leren op God te vertrouwen of God te zien in het gelaat van de ander, zoals de filosoof Emmanuel Levinas het omschreef. Wanneer we iets engelachtigs ontdekken in medemensen, kan dat hemelse invloed op de mensenwereld weerspiegelen.”
Volgens de rooms-katholieke catechismus heeft iedereen een persoonlijke beschermengel of engelbewaarder.
“Dat gaat mij een stapje te ver. Het wordt onder andere gebaseerd op Matteüs 18: wees voorzichtig met de ‘geringen’, want hun engelen zien voortdurend het aangezicht van de Vader. Geringen, verschoppelingen, de mensen aan de rand, mag je niet overslaan, zegt Jezus, want in de hemel wordt op ze gelet. Maar daar kun je volgens mij niet uit concluderen dat iedereen een eigen beschermengel heeft. Beschermengelen bestaan wel, maar niet één op één, denk ik. Je kunt dat idee in ieder geval niet op de Bijbel baseren.”
"God is meer aanwezig in ons leven dan we vaak denken"
Het geloof in beschermengelen leeft nog wel vrij breed.
“Ja, bijvoorbeeld in de uitdrukking dat er een engeltje op je schouder zit. Het lijkt erop dat dit idee in het katholieke zuiden meer leeft dan in het noorden van ons land. Dat is nog iets overgebleven van een Bijbels engelengeloof. Misschien is het juist in onze technocratische wereld wel een brug naar de gedachte dat er meer is dan alleen wat we voor ogen zien. God is meer aanwezig in ons leven dan we vaak denken. Daar heb ik niet naartoe geschreven in mijn boek, maar het is wel de conclusie die ik trek uit een aantal Bijbelstudies.”
Er wordt nu weinig over engelen geschreven. Anselm Grün met zijn ‘Honderd engelen’ is wel mooi.
“Niet veel nee. En Anselm Grün gebruikt engelen vooral als metafoor, hij bespreekt geen Bijbelse gegevens. Ik kwam wel een mooi kunstboek tegen dat ik iedereen kan aanraden: Boodschappers uit hogere sferen, met afbeeldingen en beschouwingen door de hele cultuurgeschiedenis heen. Het was voor mij een eyeopener dat engelen zo’n prominente rol in de kunst spelen, nog steeds. In mijn boek staat onder meer een engelenafbeelding van Marc Chagall, ‘The Jacob’s Dream’, die me erg aanspreekt.”
Helpen de engelen alleen gelovigen? Waarom?
“In de Bijbel komen engelen alleen bij gelovigen voor. Tegenwoordig zie je engel-ervaringen bij alle mensen, of ze zich nu gelovig noemen of niet. Een gelovige kan er misschien wel meer voor open staan. Als je de Bijbel kent, herken je ze gemakkelijker. Ik heb de film gezien van Wim Wenders: ‘Der Himmel über Berlin’. Daarin zweven engelen boven Berlijn. Niemand ziet ze, behalve kinderen. Een meisje praat gewoon met een engel. In het echt zijn ze onzichtbaar actief. Als engelen geen last hebben van de grens tussen hemel en aarde, zou ik niet willen beweren dat ze uitsluitend met gelovigen bezig zijn.”
"Mensen die een engelervaring hebben gehad, weten nog lang precies te vertellen hoe dat gegaan is"
Gaat van het bestaan van engelen ook troost uit?
“Dat vind ik zeker. Mensen die een engelervaring hebben gehad, weten nog lang precies te vertellen hoe dat gegaan is. Ook al heb je zo’n ervaring niet gehad, dan nog is het een troostvolle gedachte dat God via de engelen veel dichterbij is dan je denkt. Zoiets als ‘de hemel’ is voor mij persoonlijk dichterbij gekomen door mijn studie over engelen. Denk aan het hemelvaartverhaal. Jezus wordt omhoog geheven, onttrokken aan het zicht door een wolk. Wat is er achter die wolk gebeurd? Hij is in ieder geval onzichtbaar geworden, maar volgens mij ook een andere dimensie binnengegaan. Dat hoeft niet te betekenen dat Hij miljoenen lichtjaren omhooggeschoten is.
Misschien is die andere dimensie wel dichterbij dan wij beseffen. Wij hebben er alleen geen toegang toe, maar andersom wel. Het kan best zijn dat hier een engel op de gang staat die ik niet zie, maar hij ziet mij wel. Over God zeggen we dat altijd. Hij ziet alles, is alomtegenwoordig en nabij. Dat soort abstracte begrippen kun je concretiseren door te zeggen: Hij is nabij door zijn engelen. Het is allebei waar: God is nabij, maar ook de engelen.”
Als je googelt, kom je veel websites over engelen tegen.
“Ja, vaak zweverige websites. Teksten over engelen raken mensen blijkbaar wel, want er is een geestelijk vacuüm ontstaan dat ik met mijn boek een beetje hoop te vullen. We verwachten alles van de wetenschap en tegelijkertijd is er een honger naar meer, wat zich dan vertaalt in die websites.”
De recensent van Trouw noemt uw boek ‘engelenverhalen met een prettige hoeveelheid fantasie’, maar mist daarin de oorsprong van de engelenverhalen. Hoe speelden engelen een rol in de toenmalige heidense, Helleense context en hoe verschilde dat van de christelijke engelenleer?
“Interessante vragen, maar dat is echt een ander onderwerp. Dan moet je meer de godsdienstgeschiedenis in. Dat is mijn vak niet. Ik wilde de engelen vanuit het Nieuwe Testament belichten. In ‘Boodschappers uit hogere sferen’ verklaart een godsdienstsocioloog hoe de engelenverhalen uit de Grieks-Romeinse cultuur komen. Ik hou het er liever op dat de Bijbelse openbaring uitwaaiert in andere culturen en religies. Als God zichzelf laat zien via zijn engelen en in deze wereld, vangen mensen die signalen op. Ik ga er vanuit dat die goddelijke openbaring op een betrouwbare manier voor ons bewaard is in de Bijbel en wat er dan nog meer over engelen wordt gezegd, voegt volgens mij niet zoveel toe.”
--------------------------------
Rob van Houwelingen, Hemelse reisbegeleiding, Sporen van engelen in het Nieuwe Testament, KokBoekencentrum, 110 blz., € 12,99
Anselm Grün, Honderd engelen, Vbk Media, 323 blz., € 29,99
Herbert Vorgrimler, Ursula Bernauer en Thomas Sternberg, Boodschappers uit hogere sferen: de cultuurgeschiedenis van de engel, Davidsfonds Leuven, 240 blz., € 24,50
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
